Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των πολεμικών συγκρούσεων

Άρθρο στο Polls and Politics

Γράφει ο Δήμος Κυριλίδης

Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των πολεμικών συγκρούσεων έχουν διερευνηθεί ελάχιστα παρά το γεγονός ότι ο πόλεμος τροποποιεί το τοπίο πολύ πιο έντονα σε σύγκριση με φυσικά αίτια καταστροφών και είναι ο μοναδικός ανθρωπογενής παράγοντας αλλαγών, επειδή είναι ικανός να προκαλέσει ποικίλες καταστροφές σε μεγάλες εκτάσεις, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αναλογιζόμενοι λοιπόν τις συνέπειες ενός πολέμου με ένα διευρυμένο ορισμό, ώστε να περιλαμβάνει όλα τα είδη των ένοπλων συγκρούσεων, διεθνών και μη, που περιγράφονται στο διεθνές δίκαιο, στο επίκεντρο βρίσκεται πάντα το ανθρώπινο δράμα και ο κίνδυνος για τις ανθρώπινες ζωές. Το περιβάλλον όμως, φυσικό και ανθρωπογενές, αποτελούσε πάντα τη σκηνή όπου διαδραματιζόταν κάθε πόλεμος σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη, και άρα οι επιπτώσεις του πολέμου σε αυτό δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να παραβλέπονται και να υποτιμούνται. Σκοπός του άρθρου είναι να αναδείξει το πλήρως κόστος που έχει για το περιβάλλον ένας πόλεμος και να καταφέρει να δώσει περιεχόμενο στο όρο «Οικοκτονία» τα εγκλήματα δηλαδή του πολέμου κατά του περιβάλλοντος.

Η σχέση του περιβάλλοντος με τον πόλεμο είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, καθώς το περιβάλλον, είναι ο αποδέκτης των συνεπειών. Το έδαφος είναι εκείνο που δέχεται το μεγαλύτερο βάρος από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι στρατιωτικές βάσεις καταλαμβάνουν μεγάλο τμήμα εδαφών, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για καλλιέργεια τροφής ή αναπτυξιακές δραστηριότητες. Οι δοκιμές των όπλων και οι στρατιωτικές επιχειρήσεις αφήνουν τοξικά κατάλοιπα στο έδαφος μολύνοντας το και οδηγώντας στην διάβρωση του και στην απώλεια θρεπτικών συστατικών του. Οι μαζικοί βομβαρδισμοί, οι πύραυλοι κάθε λογής, βιολογικά, χημικά ακόμα και πυρηνικά όπλα άφησαν το αποτύπωμα τους. Έρευνες έχουν δείξει ότι νάρκες που δεν εξερράγησαν και έχουν μείνει στο έδαφος συνεχίζουν να μολύνουν καθώς αποσυντίθεται, συνεχίζοντας με αυτόν τον τρόπο, την μόλυνση της γης και πολλά χρόνια μετά το τέλος του πολέμου. Για παράδειγμα πολλά σημεία είναι ορατά από τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο ακόμα και σήμερα όπως στο Σκρα (Κιλκίς), όπου έγινε μια από τις σημαντικότερες νικηφόρες μάχες του ελληνικού στρατού, από τους βομβαρδισμούς, λόγω των ιδιαίτερων πετρωμάτων, η βλάστηση δεν έχει “ωριμάσει” πλήρως ακόμη. Επίσης χαρακτηριστικό παράδειγμα της μαζικής καταστροφής που μπορούν να προκαλέσουν τα πυρηνικά όπλα στο περιβάλλον είναι αυτό των πόλεων Χιροσίμα και Ναγκασάκι της Ιαπωνίας. Οι πυρηνικές βόμβες από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο άφησαν πίσω τους ερημωμένη γη, σημαδεμένη για πάντα, καθώς και πληθώρα προβλημάτων (οικολογικά και υγείας) ως και στις μέρες μας. Σ’ αυτή την κατηγορία θα εντάξουμε και τις καταστροφές που προκαλούνται στις ανθρώπινες υποδομές. Ο πρώτος στόχος πάντα ενός αντίπαλου στρατού είναι οι δρόμοι, γέφυρες και εργοστάσια, με σκοπό να παραλύσει η αντίπαλη χώρα. Η καταστροφή τους, όμως, επιβαρύνει ιδιαίτερα το περιβάλλον, καθώς το έδαφος δέχεται μεγάλες ποσότητες επιβλαβών υλικών, μετάλλων και αποβλήτων, τα οποία το ρυπαίνουν και το καταστρέφουν, συμβάλλοντας στη διάβρωση και στην υποβάθμισή του.

Η χρήση όπλων, καθώς και οι εκπομπές καυσαερίων από οχήματα, πλοία και αεροπλάνα, κατά τη διάρκεια μίας ένοπλης σύγκρουσης, συμβάλλουν καθοριστικά στη ρύπανση του αέρα και την πτώση της ποιότητάς του στην περιοχή. Μία τέτοια έντονη επιβάρυνση συμβάλλει άμεσα και στα γενικά, παγκόσμια επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, και, επομένως, στην κλιματική αλλαγή. Ενώ, επειδή οι ρύποι μεταφέρονται με τον αέρα, η ρύπανση σε μία περιοχή μπορεί να προκαλέσει όξινη βροχή ή και αναπνευστικά προβλήματα υγείας σε ανθρώπους σε περιοχές χιλιόμετρα μακριά. Τέτοιου είδους τεράστια ατμοσφαιρική ρύπανση είχε προκληθεί το 1991 με τις φωτιές στα πηγάδια πετρελαίου στο Κουβέιτ από τις υποχωρούσες ιρακινές δυνάμεις (Πόλεμος Περσικού Κόλπου). Τα ωστικά κύματα από τις τεράστιες βόμβες που έριξαν τα βρετανικά και αμερικανικά αεροπλάνα πάνω στη ναζιστική Γερμανία, ήταν αρκετά μεγάλα για να εξασθενήσουν την ιονόσφαιρα, το ανώτερο τμήμα της ατμόσφαιρας που συνορεύει με το διάστημα.

Είναι εντυπωσιακό να βλέπει κανείς ότι τα κύματα των ανθρωπογενών εκρήξεων μπορούν να έχουν επιπτώσεις ως τα άκρα του διαστήματος.

Παρόμοια προβλήματα εντοπίζονται και στους υδάτινους πόρους μίας περιοχής. Η χρήση όπλων, ιδιαίτερα χημικών, ρυπαίνει τα ύδατα και αλλοιώνει τα συστατικά τους, σκοτώνοντας τους οργανισμούς που ζουν σε αυτά, και κάνοντας το νερό ακατάλληλο για οποιαδήποτε χρήση. Η πρόκληση μόλυνσης στους υδάτινους πόρους αποτελεί από την αρχαιότητα τακτική πολέμου με σκοπό την αποδυνάμωση του εχθρού, με ανυπολόγιστες όμως συνέπειες για τον υδροφόρο ορίζοντα, μέχρι και για δεκαετίες μετά το συμβάν.

Στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής καταστροφής εξαιτίας ενός πολέμου εντάσσεται και η εξάντληση των φυσικών πόρων. Και εδώ, το πρόβλημα ξεκινάει ακόμα και πριν την έναρξη του πολέμου. Ο εξοπλισμός και η συντήρηση του στρατού απαιτούν την κατανάλωση τεράστιων ποσοτήτων μετάλλων, νερού, τροφίμων και καυσίμων. Το Υπουργείο Άμυνας στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, αποτελεί τον μεγαλύτερο καταναλωτή ορυκτών καυσίμων, χρησιμοποιώντας ως και 20.9 δις λίτρα καυσίμων το χρόνο. Η κατανάλωση αυτή πολλαπλασιάζεται κατά τη διάρκεια ενός πολέμου, αφού το ίδιο συμβαίνει και στις ανάγκες. Το περιβάλλον εξαντλείται από τις γεωργικές και τις βιομηχανικές δραστηριότητες, τόσο για άμεση χρήση, όσο και ως κεφάλαιο μέσω της πώλησής τους για την αγορά όπλων. Στην εξάντληση των φυσικών πόρων -όπως διαθέσιμου νερού, πανίδας, χλωρίδας- συμβάλλουν και τα προσφυγικά ρεύματα ανθρώπων που προκαλούνται εξαιτίας του πολέμου.

Τέλος, η πιο σημαντική επίδραση του πολέμου στο περιβάλλον, η οποία αποτελεί και το αποτέλεσμα όλων των ανωτέρω αναφερόμενων επιμέρους επιδράσεων στο περιβάλλον, είναι η καταστροφή των οικοσυστημάτων. Με την διάβρωση του εδάφους, ρύπανση νερού και αέρα, και την κατασπατάληση των φυσικών πηγών, το οικοσύστημα οδηγείται στην παρακμή. Οι μηχανισμοί ανάκαμψης αδυνατούν να λειτουργήσουν, και τα λιγοστά φυτικά και ζωικά είδη, που μπορεί να έχουν απομείνει, οδηγούνται στη αποδήμηση ή, ακόμα χειρότερα, στο θάνατο, προκαλώντας εξαφάνιση ειδών από την περιοχή. Βέβαια, ο σημαντικότερος λόγος ολοκληρωτικής καταστροφής ενός οικοσυστήματος είναι η χρήση χημικών όπλων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο πόλεμος στο Βιετνάμ, ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως ο πιο “χημικός” πόλεμος του αιώνα. Οι ποσότητες του “Πορτοκαλί Παράγοντα” (Orange Agent) ενός φυτοκτόνου και αποφυλλωτικού χημικού αερίου που έριξε ο στρατός των ΗΠΑ στα δάση και στα μανγκρόβια δέντρα στους ποταμούς του Βιετνάμ, κατέστρεψαν τελείως τη χλωρίδα και προκάλεσαν τεράστια οικολογική καταστροφή που είναι αισθητή ως και σήμερα.

Αξιοσημείωτο βέβαια είναι πως το περιβάλλον είναι ένα βασικό αίτιο του πολέμου λόγω του πλούτου του (πχ πετρέλαιο, φυσικό αέριο, πολύτιμοι λίθοι). Σύμφωνα με τον UNEP τα τελευταία 60 χρόνια τουλάχιστον το 40% των εσωκρατικών διαμαχών έχουν συνδεθεί με την διαχείριση φυσικών πόρων.

Σημαντική αφορμή επίσης για να ξεσπάσει μια σύγκρουση είναι η κλιματική αλλαγή, μάλιστα πολλοί ερευνητές έχουν κατονομάσει την κλιματική αλλαγή ένα από τα βασικά αίτια του πολέμου στην Συρία λόγω της χρονιάς ξηρασίας που βίωνε η χώρα πριν ξεσπάσει η ένοπλη σύρραξη. Από το 2001 η 6η Νοεμβρίου έχει ανακηρυχτεί από την γενική συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ως Διεθνής Μέρα για την αποτροπή εκμετάλλευσης του περιβάλλοντος κατά την διάρκεια πολέμου και ένοπλης σύγκρουσης.

Ο χαρακτήρας, δε, του περιβάλλοντος ως παγκόσμιο αγαθό καθιστά γνωστές τις ενδεχόμενες καταστροφές ενός πολέμου, πέρα από τη συγκεκριμένη τοπική και χρονική στιγμή πρόκλησής τους. Όπως, λοιπόν, κάθε γενοκτονία ως αποτέλεσμα ενός πολέμου, μας αφορά όλους προσωπικά και πρέπει να καταδικάζεται παγκοσμίως, το ίδιο πρέπει να συμβαίνει και με κάθε οικοκτονία, ιδιαίτερα αφού το περιβάλλον είναι συνυφασμένο με την ύπαρξη και επιβίωσή μας.